نگرشی نو به صخره نگاره های شرق ایران؛ «مطالعه موردی: نقوش جانوری 12 سنگ نگاره منتخب در خراسان جنوبی»

استان خراسان جنوبی در شرق ایران به دلیل بارغنی فرهنگی، همانند سایر بخش های فرهنگی و کشور؛ دارای آثار و شواهد تاریخی فراوانی است؛ زیرساخت های فرهنگی و تاریخی این استان چنان بکر و غنی است که به محقّقین اجازه می دهد در هر زمینه ای خصوصاً از رویکرد باستان شناسی به بررسی و مطالعه پرداخته و نتایج ارزشمندی به دست آورند. علاوه بر دیگر داده های باستان شناسی اعم از (سفال، بناها و غیره)، نشانه های دیگری هم چون نقش و نگارهایی که بر روی صخره ها برجای مانده از منظر باستان شناسی و تطابق و تعامل فرهنگی – هنری اقوام باستانی ساکن در این محوطه ها با مناطق مجاورش، قابل تأمل و درخور توجه ویژه ای است که بر لزوم و اهمیت جایگاه باستان شناسی هنر صخره ای در شرق ایران اشاره دارد. بر اساس مطالعه سنگ نگاره های حاصل از پژوهش میدانی پیشین انجام گرفته توسط محققان مختلف، نقوش جانوری 12 محوط? از این سنگ نگاره ها انتخاب گردید. آنچه از بررسی های باستان شناختی بر روی سنگ های استان خراسان جنوبی حاصل شد، آن است که نقوش جانوری از جمله نقش هایی است که به طور مسلط و مکرّر در بسیاری از فرهنگ های استانی از جمله ایران مشاهده شده است. نقوش حیوانی در استان خراسان جنوبی دارای مفاهیم و نمادهای خاصی بودند و مجموعاً از جهان بینی ایرانیان در روزگار کهن حکایت دارند. نقش اقلیم و پوشش گیاهی نقش اصلی برای ایجاد این گونه نقش مایه ها داشته است و ارتباط عمیقی با اکولوژی منطقه دارد. با نگاهی به نقوش موردنظر برروی دیواره های صخره ای مورد توجه نیاکان ما به صورت پراکنده در میان کوه های این استان تمرکز یافته و با توجه به فزونی شمار صخره های مورد توجه در منطقه تمرکز بیشتر نقوش در قسمت شرق استان بوده که در ارتباط مستقیمی با پوشش گیاهی منطق? مورد نظر است. با نگاهی به مکان یابی نقوش می توان پی برد که؛ اکثر صخره ها در بلندترین مکان نقر شده اند، احتمال می رود در ارتباطی با مراسم آیینی و مسائل اعتقادی باشد که در دید همگان مکان واقع شود. از آنجا که برخی از صخره ها دارای تنوع نقوش حیوانی است، شاید بتوان از تمرکز جوامع انسانی بزرگ تر که به صورت کوچ نشینی یا به شیوه استقرارهای دائمی در این منطقه حضور یافته بودند، سخن به میان آورد. با توجه به بررسی های انجام شده بین محوطه ها از شباهت تعدادی از نقوش با یکدیگر نشان از ارتباط فرهنگی بین هنر نانوشته ی انسان های ادوار گذشته که نقوش بین آن ها عمومیت یافته است. تعدادی از نقوش نویافته بودند که در جاهای دیگر کشف نشده اند. یکی از فرضیات نگارنده در زمان بررسی، ارتباط احتمالی بین مسیرهای کوچ و موقعیت و تنوع نقوش صخره ای در استان خراسان جنوبی می باشد. نکته قابل توجه در میان نقوش، فراوانی نقش بزکوهی با شاخ هایی بلند و حالت کمانی شکل است که یا به صورت تک نگاره یا به صورت گله ای دیده می شوند. در نهایت در خصوص تاریخگذاری نقوش با در نظر گرفتن تمام مدارک موجود و نقوش حاضر می توان احتمال داد که مجموعه نقوش با توجه به وجود نقوش شاخصی هم چون: نقوش حیوانی (اسب)، ابزارآلات همراه با نقوش حیوانی (زین) و کتیبه های ایجاد شده (دوران اشکانی) و تعدادی از نقوش (تفنگ و تیر وکمان) و کتیبه های اسلامی حک-شده در دل سنگ ها و نقوش ایجاد شده مربوط به دوران پیش از تاریخ هستیم. مطالعات حاضر باب تازه ای به روی پژوهشگران در این زمینه باز نموده و با امکانات محدود، به عنوان یک قدم مهم در راه همگام شدن با تحقیقات باستان شناسی به شمار آید. امید است نتیجه مطالعات این پژوهش که جای آن در دانشگاه های کشور و موسسات و سازمان های تحقیقاتی همچون سازمان میراث فرهنگی کشور خالی است؛ بتواند کمک های ارزنده ای در شناسایی و بازسازی بیشتر فرهنگ نیاکان ما در عرصه هنر صخره ای بنماید.